«Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός»

Πως άνοιξε ο δρόμος.

Πρωτοσέλιδο της εποχής

Μετά την χρεοκοπία της Ελλάδας (1932) ακολουθεί πολιτική και κοινωνική επιδείνωση. Ο Βενιζέλος και οι αξιωματικοί του προχωρούν σε πραξικόπημα τον Μάρτιο του ’35. Το πραξικόπημα όμως αποτυγχάνει. Πνίγεται από τις σφοδρές αντιδράσεις του λαού, μα και από την άρνηση αρκετών στρατιωτικών να το στηρίξουν. Το αστικό πολιτικό σύστημα είναι έτοιμο να καταρρεύσει. Μπροστά σε αυτήν την κατάσταση ήταν ζήτημα χρόνου να συμφωνήσουν οι αρχηγοί των αστικών κομμάτων. Στις 1-4-1935 διαλύουν την Βουλή και στις 5 Μαΐου σε στρατοδικείο-οπερέτα καταδικάζονται ερήμην σε θάνατο οι Βενιζέλος, Πλαστήρας, Κούνδουρος. Όσοι όμως παραβρέθηκαν στην «δίκη» (Καφαντάρης, Σοφούλης, Παπαναστασίου και άλλοι), απαλλαχτήκαν λόγω «πλήρους συγχύσεων». Ως τρελοί δηλαδή.
Παρά λοιπόν τα στρατοδικεία και τις πομπώδεις αποφάσεις, τίποτα δεν εμπόδισε τους πολιτικούς αυτούς να προβούν λίγο αργότερα σε πολιτικές πράξεις. Στις 9 Ιουνίου προκηρύσσονται εκλογές με το πλειοψηφικό σύστημα και με την ευγενική χορηγία του Στρατού. Το βενιζελικό κόμμα δεν πήρε μέρος στις εκλογές τις οποίες κέρδισε το Λαϊκό κόμμα του Κονδύλη. Ο Ι.Μεταξάς έβγαλε 7 βουλευτές. Ο Κονδύλης απ’ την φασιστική Ιταλία όπου πραγματοποιούσε επίσημη επίσκεψη δηλώνει:
«Εδημιουργήσατε ένα νέον καθεστώς το οποίο εμιμήθη ήδη η Γερμανία, και εις όλα τα Έθνη υπάρχουν ήδη φασιστικοί πυρήνες οι οποίοι αργά ή γρήγορα θα επιβληθούν. Ζήτω ο Ντούτσε».

Ο Κονδύλης υποδέχεται τον βασιλιά Γεώργιο Β΄

Στις 10 του Οκτωβρίου του ‘35 ο Κονδύλης καταργεί την Δημοκρατία και ορίζει λέει Δημοψήφισμα για την επάνοδο του Βασιλιά. Ο καταδικασμένος σε θάνατο Βενιζέλος σε συνεννόηση με τους Άγγλους πάτρωνες του (Σερ Αρθούρο Κρώσφιλδ) συναινεί με τον Κονδύλη. Εκτός ΚΚΕ, όλοι παίρνουν μέρος στο δημοψήφισμα λόγω συναίνεσης και Εθνικού συμφέροντος. Αποτέλεσμα: 97,8% υπέρ του βασιλιά Γεωργίου. Η Καθημερινή η οποία αποκαλούσε τον Βασιλιά πριν το «δημοψήφισμα» «εστεμμένο φελλό» μετά την διεξαγωγή του γράφει στον Γεώργιο: «Βεβαιωθείτε ότι ο Λαός μοχθεί εργάζεται βασανίζεται δια να κερδίσει τον άρτων και επανέρχεται τη νύχτα κάθιδρος εις τον οίκον του, θα αναρτήσει την εικόνα Σας με τα Εικονίσματα των Αγίων.»
Όμως ο λαός πεινά. Ξεσπούν πανεργατικές απεργίες. Ένοπλοι κολίγοι έρχονται σε ανοικτές συγκρούσεις με τον Στρατό, η ανεργία καλπάζει. Υπάρχουν νεκροί αγωνιστές. Στις 27-4-1936 ο τρελός σύμφωνα με το δικαστήριο Παπαθανασίου, λέει στην Βουλή: «Δια αυτούς τους λόγους (εξέγερση του λαού) έχω την πεποίθησιν ότι δια να σταματήσει αυτή η αποσυνθετική εξέλιξις, επιβάλλετο να δώσει τα χέρια ο πολιτικός κόσμος, να συνεργαστούν τα μεγαλύτερα κόμματα». Υπάρχουν όμως διαφωνίες, κάτι που δεν ανέχεται ο βασιλιάς και έτσι διορίζει κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Δερμετζή ο οποίος τοποθέτησε στο υπουργείο Στρατιωτικών τον Ι. Μεταξά, η οποία κυβέρνηση θα διενεργούσε εκλογές.
Το Γενάρη του 1936, έγιναν οι εκλογές με απλή αναλογική γιατί λόγω της εξέγερσης του λαού δεν ήθελαν μονοκομματικές κυβερνήσεις. Το ζητούμενο ήταν η συναίνεση. Πρώτο κόμμα αναδείχτηκε το «Λαϊκό Κόμμα» του Τσαλδάρη, που εξέλεξε 143 βουλευτές, ενώ το κόμμα των «Φιλελευθέρων» του Σοφούλη εξέλεξε 142. Το «Παλλαϊκό Μέτωπο» (συνεργασία ΚΚΕ – ΑΚΕ), έβγαλε 15 έδρες. Έτσι, ο Σοφούλης άρχισε επαφές με τον Τσαλδάρη, αλλά δεν επιτεύχθηκε συνεργασία. Ο Τσαλδάρης ζητούσε από το ΚΚΕ την υποστήριξή του στη Βουλή για να σχηματίσει αυτός κυβέρνηση και όχι ο Σοφούλης. Από την άλλη, οι διαπραγματεύσεις «Παλλαϊκού Μετώπου ΚΚΕ – ΑΚΕ» και «Κόμματος Φιλελευθέρων» κατέληξαν στο «Σύμφωνο Σοφούλη – Σκλάβαινα», το οποίο δεν τηρήθηκε από τους «Φιλελεύθερους» και δημοσιοποιήθηκε από το «Παλλαϊκό Μέτωπο».
Με βάση το «Σύμφωνο Σοφούλη – Σκλάβαινα», το «Παλλαϊκό Μέτωπο» θα έδινε ψήφο ανοχής στην κυβέρνηση Σοφούλη και στο προεδρείο της Βουλής, ενώ η κυβέρνηση θα ακύρωνε αναδρομικά τη διάταξη του εκλογικού νόμου που αφαιρούσε τα εκλογικά δικαιώματα όσων είχαν καταδικαστεί με το «Ιδιώνυμο», θα καταργούσε τις επιτροπές ασφάλειας, θα έδινε αμνηστία σ’ όλους τους πολιτικούς κρατούμενους, τους εξόριστους, θα διέλυε τις φασιστικές οργανώσεις, θα καθιέρωνε ως πάγιο εκλογικό σύστημα την απλή αναλογική, θα μείωνε την τιμή του ψωμιού, θα απαγόρευε την προσωποκράτηση για οφειλές προς το Δημόσιο μέχρι 3.000 δρχ., θα προχωρούσε στην εφαρμογή της Κοινωνικής Ασφάλισης, και θα καθιέρωνε 5χρονο χρεοστάσιο χωρίς όρους για τα χρέη των αγροτών σε τράπεζες και ιδιώτες.
Στις 13 Απρίλη πέθανε ο Δεμερτζής. Ο βασιλιάς όρισε πρωθυπουργό τον Ι. Μεταξά. Τον όρκισε το ίδιο απόγευμα, δίχως να πάρει τη γνώμη της Βουλής! Παρ’ όλ’ αυτά όλα τα αστικά κόμματα έδωσαν ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μεταξά! Μόνο οι βουλευτές του ΚΚΕ την καταψήφισαν, όπως και οι Γ. Παπανδρέου, Κ. Βλαχοθανάσης και Ανδρ. Δενδρινός. Υπήρξαν και 4 αποχές. «Υπέρ» ήταν 241 ψήφοι. Στις 30 Απρίλη, η Βουλή ενέκρινε ψήφισμα, με το οποίο διέκοπτε τις εργασίες της για πέντε μήνες μέχρι τις 30 Σεπτέμβρη.



Θεσσαλονίκη, Μάης 1936, η ματωμένη απεργία των καπνεργατών

Όμως οι κοινωνικοί αγώνες των εργαζομένων οξύνονται. Στις 9 Μαΐου στις εργατικές διαδηλώσεις στην Θεσσαλονίκη δολοφονούνται 12 διαδηλωτές και 300 τραυματίζονται από παραστρατιωτικές φασιστικές ομάδες και από την χωροφυλακή του ναζιστή υπουργού εσωτερικών Σκυλακάκη. Οι εργαζόμενοι αντιδρούν ακόμα πιο έντονα και γίνονται μεγάλες και αιματηρές συγκρούσεις σε Βόλο, Καβάλα, στον Πειραιά και αλλού. Τα αστικά κόμματα ζητούν από τον Μεταξά να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του. Αρχίζουν να κυκλοφορούν φήμες για μελλούμενη δικτατορία. Ο Πλαστήρας γράφει στο τύπο: «…Θα ήτο τή αλήθεια ευχής έργον, εάν ήτο δυνατόν να πραγματοποιηθή ή ιδέα αυτή το ταχύτερων, διότι προσωπικώς πιστεύω, όπως πάντα και τώρα, ότι μια ηθική και αφατρίαστος δικτατορία είναι δυνατόν να σώσει την χώραν από την πλήρη αποσύνθεσιν».
Η βουλή δεν ξανάρχισε στις 30 Σεπτέμβρη τις εργασίες της, αφού στις 4 Αυγούστου 1936 κηρύχτηκε η φασιστική δικτατορία με την αιτιολογία της επικείμενης εξέγερσης, αφού είχαν κηρύξει γενική απεργία για τις 5 Αυγούστου του ’36 τα συνδικάτα με πρόταση του ΚΚΕ. Ο φασισμός άλλωστε είναι ο βίαιος τρόπος που διαθέτει ο καπιταλισμός για να αντιμετωπίσει την διάβρωση του κοινοβουλευτισμού χωρίς να απειληθεί το οικονομικό σύστημα της καπιταλιστικής οικονομίας και χωρίς να χάσει τα κεκτημένα η άρχουσα οικονομική τάξη. Κάνει αυτά που δεν θα ήθελε να πράξει ένα δημοκρατικό καθεστώς χωρίς μάλιστα να δυσαρεστεί τους «φιλήσυχους νομοταγείς» πολίτες. Όταν πετύχει τάξη και σιγή νεκροταφείου ο κοινοβουλευτισμός μπορεί να επανέλθει θριαμβευτής.
Η 4η Αυγούστου ή ο «Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός»

Ο Μεταξάς μάζί με τον Γκαίμπελς

Σήμερα, όταν σκεφτόμαστε τον φασισμό και τον ναζισμό, συνειρμικά, και όχι αδικαιολόγητα, σκεφτόμαστε τον ρατσισμό, τον πόλεμο, την καταστροφή. Εκείνα τα προπολεμικά χρόνια όμως η φασιστική Γερμανία με τον σατανικό «εβραιομπολσεβικισμό» που την συνόδευε, φαινόταν σε έναν οποιονδήποτε παρατηρητή μια σταθερή και ανθούσα οικονομία που ταυτόχρονα διέθετε μια δημοφιλή κυβέρνηση που πολλά από τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της φαινόταν ιδιαίτερα ελκυστικά. Ακόμα και στο Λονδίνο υπήρχαν ναζιστικές λέσχες και μερίδα της άρχουσας τάξης της Βρετανίας υποστήριξε ανοικτά το πολιτικό σύστημα της Γερμανίας. Είχαν φτάσει μάλιστα στο σημείο να κάνουν και παρελάσεις στους δρόμους του Λονδίνου στα πρότυπα των Γερμανικών ταγμάτων ασφαλείας. Επίσης ο κοινοβουλευτισμός στην Αγγλία χρησιμοποίησε ξεχασμένους μεσαιωνικούς νόμους ενάντια στην κομμουνιστική δραστηριότητα μα και στο ισχυρό αντιμιλιταριστικό κίνημα που δρούσε εκείνη την εποχή στην χώρα μιας και ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος δεν είχε ξεχαστεί…
Από το 1936 που η Ελλάδα ζούσε κάτω από ένα φασιστικό πολιτικό καθεστώς, αναζητούσε την ομοίωση με τα καθεστώτα του ναζισμού και του φασισμού που κυριαρχούσαν στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Από την Φιλανδία ως την Ιταλία. Την «υγειονομική ζώνη» δηλαδή απέναντι στην ΕΣΣΔ σύμφωνα με τον Τσώρτσιλ. Και μοιραζόταν το βασικό επιχείρημα των καθεστώτων αυτών του μεσοπολέμου: Την αντιμετώπιση του κουμμουνιστικού κινδύνου. Και μάλιστα όταν επιβλήθηκε από το παλάτι ο φασισμός, τις ίδιες ακριβώς μέρες ξεκινούσε στην Ισπανία ο εμφύλιος πόλεμος. Κάτι που βοήθησε την κυβέρνηση Μεταξά να διακηρύσσει ότι η Ελλάδα δεν έγινε Ισπανία και ότι σε αυτόν οφείλεται η σωτηρία της χώρας από παρόμοια δεινά. Η προπαγάνδα αυτή συνοδευόταν από καθημερινά άρθρα στις εφημερίδες με πλούσιο φωτογραφικό ρεπορτάζ από την τραγωδία της Ισπανίας. Έτσι η μεγάλη μάζα του λαού παρέμεινε απαθής.
Όπως γράφει και ο Ιστορικός της εποχής Γρηγόρης Δαφνής στο έργο του «Η Ελλάς μεταξύ δυο πολέμων»: «…αί λαϊκαί μάζαι παρέμειναν απαθείς και διότι η δικτατορία τους πρόσφερε υλικά ανταλλάγματα, ως την απόσβεσιν των αγροτικών χρεών την βελτίωσιν των ημερομισθίων, την οικονομικών σταθερότητα, και διότι τα, από του 1932 μέχρι του 1936, πολιτικά γεγονότα είχαν προκαλέσει δυσφορίαν εναντίον των κομμάτων». Και πράγματι καθιερώθηκε ελάχιστο μεροκάματο, ανεξαρτήτως ημερών απασχόλησης. Νομοθετήθηκαν οι κλαδικές συμβάσεις εργασίας, και η εφαρμογή του οκταώρου. Βέβαια οι εργοδότες δεν συμφωνούσαν και έβρισκαν «δαπανηρή» την πολιτική αυτή. Το φασιστικό καθεστώς όμως τους πρόσφερε ως αντάλλαγμα την κατάργηση των απεργιών και τον κρατικό έλεγχο του συνδικαλισμού. «…να εξασφαλίσουμε στους ενδεείς και στους πτωχούς τουλάχιστον ένα πιάτο ζεστό φαγητό και ένα κρεβάτι στο νοσοκομείο, αν αρρωστήσουν» έλεγε ο φασίστας Μεταξάς.
Τα φαινόμενα όμως απατούσαν. Η απάθεια του κόσμου σιγά- σιγά εγκαταλείπεται και παραχωρεί την θέση της στην παθητική και στην ενεργητική αντίσταση. Στην Κρήτη, το καλοκαίρι του 1938 ξέσπασε ένοπλος αγώνας ενάντια στους φασίστες που όμως πνίγηκε γρήγορα στο αίμα από τον στρατό που έστειλε ο Γεώργιος στο νησί, και βέβαια ξεσπούν και οι σκληρές διώξεις εναντίων των κομμουνιστών μα και όσων ο Μανιαδάκης θεωρούσε ότι αλληθωρίζουν προς τα αριστερά- μια και στις μεγάλες πόλεις αναπτύσσονται αντιφασιστικά κινήματα κυρίως μέσα στις τάξεις των φοιτητών- με σκοπό τον εξοβελισμό όλων αυτών των δαιμονικών και αντιχριστιανικών δυνάμεων από την πολιτική ζωή. Ωστόσο την ανοικτή Βία και τους κατατρεγμούς χρησιμοποίησαν με αυξάνοντα ρυθμό και οι κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις. Η πρωτοτυπία του Μεταξά ήταν ότι κατήργησε τα κοινοβουλευτικά κόμματα, επέβαλε λογοκρισία στις εφημερίδες απαγορεύοντας μάλιστα να δημοσιεύουν οτιδήποτε αρνητικό για τα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης που ανθούσαν και κατάργησε τα υπολείμματα των ατομικών ελευθεριών.

Τρίτος ελληνικός πολιτισμός
Η ιδεολογία όμως του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού» είχε ως βασικό χαρακτηριστικό την εδραίωση της αγγλοκινούμενης μοναρχίας και ως περίζωμα τον «ελληνοχριστιανικό πολιτισμό» που παρουσιαζόταν ότι στηρίζονταν στην αρχαία Σπάρτη και στο Βυζάντιο, όμως όλο αυτό το εθνικό μεγαλείο ήταν πιστό στις υποχρεώσεις του απέναντι στις απαιτήσεις του αγγλικού παγκόσμιου στρατηγικού συστήματος. Όσο Γερμανόφιλος και να ήταν ο Μεταξάς, τις πολιτικές και τις εξωτερικές συμμαχίες δεν τις καθορίζουν ούτε οι προσωπικές συμπάθειες ούτε οι αντιπάθειες του κάθε προσώπου. Ρυθμιστικό ρόλο παίζει η οικονομική κυριαρχία και το μονοπωλιακό κεφάλαιο, ντόπιο και ξένο. Το ελληνικό μονοπωλιακό κεφάλαιο και κυρίως το ναυτιλιακό ήταν στενά συνδεμένο μόνο με την Αγγλία. Και το πιο ισχυρό κεφάλαιο στην Ελλάδα ήταν το αγγλικό, έπειτα το γαλλικό και αμερικανικό. Η Γερμανία εκείνα τα χρόνια δεν διέθετε καμία αξιόλογη θέση πέρα από ένα 4% στις ξένες επενδύσεις. Εμπνευστής και θεμελιωτής του φασιστικού καθεστώτος της Ελλάδας ήταν ο αγγλικός ιμπεριαλισμός με τοπάρχη τον Άγγλο βασιλιά της χώρας Γεώργιο τον Β΄. Γι αυτό και ο Μεταξάς δεν έκανε βήμα πριν συμβουλευτεί τον Γεώργιο μα και τον τότε πρέσβη της Αγγλίας Μάικλ Πάλαιρετ.
Ωστόσο η φασιστική δικτατορία και ο θαυμασμός της προς τα άλλα φασιστικά καθεστώτα διευκόλυνε την διείσδυση της γερμανικής πέμπτης φάλαγγας στην Ελλάδα διαβρώνοντας κυρίως τις ένοπλες δυνάμεις. Αυτό όμως ήταν κάτι που είχε γίνει και σε άλλες χώρες μη εξαιρουμένης της Αγγλίας και της Γαλλίας. Ο αντικομουνισμός ή καλύτερα ο «εβραιομπολσεβικισμός» ήταν ο αποτελεσματικότερος σύμμαχος της φασιστικής γερμανικής κατασκοπίας.

«Θάνατος στο φασισμό»

Μέχρι το καλοκαίρι του 1940 ο πόλεμος δεν έφτασε στην Μεσόγειο, όμως είχε ήδη προκαλέσει αλλαγές στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Πολωνία, Δανία, Νορβηγία, Τσεχοσλοβακία, Ρουμανία, Ολλανδία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Αυστρία, είχαν υποταχτεί στην νέα φασιστική τάξη πραγμάτων. Και μάλιστα, πλην Πολωνίας, χωρίς να ανοίξει μύτη. Όταν όμως η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία, η Αγγλία κήρυξε τον πόλεμο στην Γερμανία, που έμεινε γνωστός ως “Γελοίος Πόλεμος” (Drole de Guerre) γιατί, παρά την κήρυξη πολέμου, η μια μερίδα των εμπολέμων, οι σύμμαχοι, δεν έπαιρναν μέρος σε πόλεμο εναντίον της Γερμανίας.! Όταν δε έπεσε και η Γαλλία και μετά ακολούθησε η κυβέρνηση του Βισύ που στηρίχτηκε σε μια μεγάλη μερίδα πολιτών που έτρεφαν φασιστικά «αισθήματα», φαινόταν ότι η μοναχική και τραυματισμένη Αγγλία δεν μπορούσε επαρκώς να καλύψει τα κενά και να διατηρήσει την προηγούμενη προ του πολέμου αποικιακή ισορροπία.
Έτσι η Ιταλία θεώρησε ότι η λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου αποτελούσε ένα απάνεμο λιμάνι. Μια ευκαιρία συσχετισμών που εκείνη την εποχή της έδιναν άπειρες δυνατότητες να παρουσιαστεί ως ισότιμος εταίρος της ναζιστικής Γερμανίας. Η κυρίαρχος όμως των ανοιχτών θαλασσών Αγγλία ουδεμία πρόθεση είχε να αφήσει ελεύθερο το πεδίο, κάτι που εκδηλώθηκε με εξαιρετικά βίαιο τρόπο σκληρά και συμβολικά, όταν ο βρετανικός στόλος επιτέθηκε και βύθισε τον Γαλλικό στόλο, των νέων συμμάχων των Γερμανών. Η Ιταλία των ρητορικών εξάρσεων του Μουσολίνι δεν πήρε το μήνυμα.
Οι Ιταλοί που από τον Απρίλιο του 1939 είχαν καταλάβει την Αλβανία, προσπάθησαν και έκαναν σαφείς τις προθέσεις τους όσο αφορούσε την Ελλάδα. Στις 12 Ιούλη 1940 ιταλικά αεροπλάνα βομβάρδισαν ένα αντιτορπιλικό και ένα βοηθητικό σκάφος του ελληνικού στόλου. Στις 30 Ιούλη βομβάρδισαν δύο αντιτορπιλικά και στις 2 Αυγούστου ένα περιπολικό. Στις εφημερίδες όμως, επικρατούσε όπως και στην κυβέρνηση σιγή ασυρμάτου. Ακόμα και όταν στις 15 Αυγούστου 1940 μία τορπίλη του ιταλικού υποβρυχίου Nτελφίνο βύθισε ξαφνικά το ελαφρύ καταδρομικό «Έλλη», που βρισκόταν έξω από το λιμάνι της Τήνου, η κυβέρνηση εξέδωσε ανακοίνωση στην οποία επισήμαινε ότι το «Έλλη» βυθίστηκε από υποβρύχιο αγνώστου εθνικότητας. Γι αυτό και όταν στις 25 Οκτωβρίου το ελληνικό Εθνικό Θέατρο εγκαινίαζε τη χειμερινή του περίοδο με την παράσταση «Μαντάμ Μπατερφλάι» του Πουτσίνι από τη Λυρική Σκηνή, καλεσμένοι του Μεταξά και του Γεωργίου ήταν η ηγεσία της ιταλικής πρεσβείας, και ο γιος του Πουτσίνι με τη σύζυγό του. Το επόμενο βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, η ιταλική πρεσβεία έδωσε δεξίωση προς τιμήν του ζεύγους Πουτσίνι, στην οποία είχε προσκληθεί σχεδόν όλος ο «καλός κόσμος» της προηγούμενης βραδιάς και φυσικά η ελληνική κυβέρνηση και η βασιλική οικογένεια. Εντούτοις, η πολιτική εκπροσώπηση της χώρας περιορίστηκε στις παρουσίες του μόνιμου υφυπουργού Εξωτερικών Νικ. Μαυρουδή και του υφυπουργού Τύπου και Τουρισμού Θ. Νικολούδη. Τα τραπέζια ήταν διακοσμημένα με ελληνικές και ιταλικές σημαίες, ενώ η τούρτα έφερε πάνω τη φράση «Ζήτω η Ελλάς».
Μετά τις 5 το πρωί της 27ης Οκτωβρίου του 1940, όταν έφυγαν και οι τελευταίοι καλεσμένοι από την ιταλική πρεσβεία, ο πρέσβης Εμμανουέλε Γκράτσι πήρε το αποκρυπτογραφημένο τηλεγράφημα. Επρόκειτο για μια τελεσιγραφική διακοίνωση της ιταλικής προς την ελληνική κυβέρνηση.
«… η Ιταλική Κυβέρνησις κατέληξεν εις την απόφασιν να ζητήση από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν – ως εγγύησιν διά την ουδετερότητα της Ελλάδος και ως εγγύησιν διά την ασφάλειαν της Ιταλίας – το δικαίωμα να καταλάβη διά των ενόπλων αυτής δυνάμεων, διά την διάρκειαν της σημερινής προς την Αγγλίαν ρήξεως, ωρισμένα στρατηγικά σημεία του ελληνικού εδάφους. Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως μη εναντιωθή εις την κατάληψιν ταύτην και όπως μη παρεμποδίση την ελευθέραν διέλευσιν των στρατευμάτων των προοριζομένων να την πραγματοποιήσωσι…» Το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου βρήκε τον πρέσβη Γκράτσι να παραδίδει το τελεσίγραφο στον Μεταξά. «Όταν τελείωσε την ανάγνωση, με κοίταξε κατά πρόσωπο και μου είπε με φωνή λυπημένη αλλά σταθερή: “Alors, c’ est la querre” (σ.σ. ώστε έχουμε πόλεμο)», γράφει ο Γκράτσι.
Ο Μεταξάς βέβαια όσο αφορά την ουδετερότητα της Ελλάδας είχε γράψει: «Είμεθα ουδέτεροι εφ’ όσον χρόνον η Αγγλία θέλει να είμεθα ουδέτεροι. Τίποτα δεν κάνομε χωρίς συνεννόησιν με την Αγγλία και, τις περισσότερες φορές ό,τι κάνομε γίνεται κατά σύστασιν ή παράκλησιν της Αγγλίας. Η Ελλάς είναι ζωτικό τμήμα της αγγλικής αυτοκρατορικής αμύνης». Εντούτοις ο Μεταξάς, μπροστά στο ενδεχόμενο πολεμικής εμπλοκής της Ελλάδας με την Ιταλία, επιχείρησε να διερευνήσει τη δυνατότητα απεμπλοκής από την Αγγλία και συμβιβασμού με τις απαιτήσεις του φασιστικού μπλοκ της Ευρώπης. Να πώς ο ίδιος περιέγραψε αυτό το θέμα: «Μη νομίσητε ότι η απόφασις του ΟΧΙ πάρθηκε έτσι, σε μια στιγμή. Μην φαντασθήτε ότι εμπήκαμε στον πόλεμο αιφνιδιαστικά. ‘Η ότι δεν έγινε παν ό,τι επετρέπετο και μπορούσε να γίνει διά να τον αποφύγωμε… Εις σχετικάς βολιδοσκοπήσεις προς την κατεύθυνσιν τον Αξονος, μου εδόθη να εννοήσω σαφώς ότι μόνη λύσις θα μπορούσε να είναι μία εκουσία προσχώρησις της Ελλάδος εις τη “Νέαν Τάξιν”. Προσχώρησις που θα εγένετο όλως ευχαρίστως δεκτή από τον Χίτλερ “ως εραστήν του Ελληνικού πνεύματος”. Φυσικά δεν ήτο δύσκολον να προβλέψη κανείς ότι εις μίαν τοιαύτην περίπτωσιν οι Αγγλοι θα έκοβαν και αυτοί τα πόδια της Ελλάδος. Και με το δίκαιόν των… Θα εδημιουργούντο έτσι όχι δύο, όπως το 1916, αλλά τρεις αυτήν τη φοράν Ελλάδες.»
Ο Γεώργιος Καφαντάρης είχε πει με δεικτικό τρόπο για τη στάση του Μεταξά απέναντι στο ιταλικό τελεσίγραφο: «Είπε το ΟΧΙ, ο μόνος Έλληνας που θα μπορούσε να πει το ΝΑΙ» Τις αποφάσεις δεν τις επιβάλλουν οι ιδεολογικές και πολιτικές προτιμήσεις των ηγετών, αλλά τα γενικότερα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων στην εσωτερική και διεθνή τους διάσταση.
«Αι ιταλικαί στρατιωτικαί δυνάμεις προσβάλλουν από την 5ην π.μ σήμερον τα ημέτερα τμήματα προκαλύψεως της ελληνο-αλβανικής μεθορίου. Αι ημέτεραι δυνάμεις αμύνονται του πάτριου εδάφους», ανακοίνωσε νωρίς το πρωί της 28ης Οκτώβρη το Γενικό Επιτελείο Στρατού. Η αντίδραση άμεση. Ο λαός πλημμύρισε τους δρόμους της Αθήνας και σχημάτιζε μεγαλειώδεις διαδηλώσεις. «Θάνατος στο φασισμό», φώναζαν ρυθμικά οι διαδηλωτές μπροστά στα μάτια των αστυνομικών. Και όσο και αν φαίνεται απρόσμενο ή αφύσικο ο λαός με χαμόγελο έγραψε την ιστορία του. Την μέρα που ξεκίνησε ο φασιστικός πόλεμος.


πηγη